ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը և պայքարը նրա դեմ

Հարցազրույց ՁԻԱՀ-ի կանխարգելման հանրապետական կենտրոնի տնօրեն, բժշկ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր Սամվել Գրիգորյանի հետ:

- Ի՞նչը նպաստեց ողջ աշխարհում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի սրընթաց տարածմանը:

- Վերջին տասնամյակներում լայն տարածում ստացած զբոսաշրջությունը, բնակչության ակտիվ տեղաշարժերը մի երկրից մյուսը, նաև վարակի փոխանցման ուղիների և պաշտպանման միջոցների մասին բնակչության լայն զանգվածների անտեղյակությունը և մի շարք այլ գործոններ նպաստեցին ՄԻԱՎ վարակի արագ տարածմանը: Համաճարակի զարգացման սկզբնական շրջանում լայնածավալ և համակարգված կանխարգելիչ միջոցառումների բացակայությունը նպաստեց, որ վարակը ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ առավել խոցելի խմբերից (մարմնավաճառներ, հոմոսեքսուալ տղամարդիկ, թմրամիջոցների ներարկային օգտագործողներ) թափանցի բնակչության լայն շերտեր և վերաճի համաճարակի:

Այն, որ տասնյակ միլիոնավոր մարդիկ չգիտեն` ինչպես պաշտպանվել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ից, ցավալի իրողություն է: Սակայն առավել անհանգստացնող է այն, որ ՄԻԱՎ-ով վարակված մարդկանց մոտ 90%-ը չգիտի իր վարակված լինելու մասին և նպաստում է վարակի տարածմանը:

- Իսկ ինչո՞վ է դա պայմանավորված:

- Դա պայմանավորված է ՄԻԱՎ վարակի կլինիկա-համաճարակաբանական առանձնահատկություններով: ՄԻԱՎ վարակը երկարատև ընթացքով քրոնիկ վարակային հիվանդություն է, որի հարուցիչը մարդու իմունային անբավարարության վիրուսն է` ՄԻԱՎ(ԹԼճ)-ը: Ներթափանցելով մարդու օրգանիզմ` ՄԻԱՎ-ն ախտահարում է իմունային համակարգն այն աստիճան, որ օրգանիզմը կորցնում է զանազան վարակների, այդ թվում մի շարք չարորակ ուռուցքների դեմ պայքարելու ունակությունը և զարգանում են, այսպես կոչված, օպորտունիստական հիվանդություններ: ՄԻԱՎ-ով վարակված մարդկանց մոտ այդ հիվանդություններն ի հայտ են գալիս հիմնականում վարակվելուց 7-15 տարի անց: Այդ հիվանդությունների զարգացումը վկայում է, որ ՄԻԱՎ վարակը թևակոխել է իր վերջնական` ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշի` ՁԻԱՀ (հկԼԺ)-ի փուլը: Մինչ այդ մարդը կարող է առողջական վիճակի հետ կապված որևէ գանգատ չունենալ, առողջ արտաքին ունենալ և անգամ չկասկածել իր վարակված լինելու մասին: Չիմանալով իր վարակվածության մասին և չկիրառելով անվտանգության միջոցներª ՄԻԱՎ-ով վարակված մարդը վարակման պահից ի վեր կարող է վարակը փոխանցել ուրիշներին:

- Իսկ ինչպե՞ս է փոխանցվում վարակը:

- ՄԻԱՎ-ը փոխանցվում է միայն օրգանիզմի որոշակի հեղուկների միջոցով: Այդ հեղուկներն են` արյունը, սերմնահեղուկը, հեշտոցային արտազատուկները, մայրական կաթը: Վարակումը տեղի է ունենում, երբ նշված կենսաբանական հեղուկները ՄԻԱՎ վարակով հիվանդի օրգանիզմից ներթափանցում են առողջ մարդու օրգանիզմ ` լորձաթաղանթների կամ վնասված մաշկի միջոցով: Դա նշանակում է, որ ՄԻԱՎ-ով կարելի է վարակվել առանց պահպանակի սեռական հարաբերությունների ժամանակ, արյան փոխներարկման հետևանքով, ներարկային ճանապարհով թմրամիջոցներ օգտագործելիս: Վարակված կանայք կարող են վիրուսը փոխանցել իրենց երեխաներին` հղիության ընթացքում, ծննդաբերության ժամանակ և կրծքով կերակրելիս: Չախտազերծված գործիքներով դաջվածքներ կատարելը, մարմնի տարբեր մասերի դակումը, ուրիշի անձնական հիգիենայի պարագաների (ածելի, ատամի խոզանակ) օգտագործումը ևս ՄԻԱՎ-ով վարակվելու որոշակի վտանգ են պարունակում:

- Հնարավո՞ր է վարակվել ՄԻԱՎով կենցաղային շփումների ժամանակ:

- ՄԻԱՎ-ը չի փոխանցվում առօրյա, կենցաղային շփումների ժամանակ, ուստի առանց ավելորդ վախի կարելի է սեղմել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով հիվանդի ձեռքը, գրկախառնվել նրա հետ, աշխատել կամ սովորել նրա հետ, նրա հետ համատեղ օգտվել նույն կենցաղային իրերից (սպասք, հեռախոս, համակարգիչ և այլն): ՄԻԱՎ-ը չի փոխանցվում նաև հազի, փռշտոցի, մոծակի խայթոցի միջոցով:

- Ինչպե՞ս կարող է մարդն իմանալ, որ վարակվել է ՄԻԱՎ-ով:

- Օրգանիզմում ՄԻԱՎ-ի առկայությունը կարելի է հաստատել միայն հատուկ հետազոտության օգնությամբ: Այդ հետազոտությունը հիմնված է ՄԻԱՎ-ի նկատմամբ առաջացած հակամարմինների հայտնաբերման վրա: Հայտնաբերվելու համար բավարար քանակությամբ հակամարմիններ վարակվածների մեծ մասի արյան մեջ ի հայտ են գալիս վարակվելուց 3-6 ամիս հետո: Այդ ժամանակահատվածը կոչվում է ''ՙպատուհանի շրջան'': ''ՙՊատուհանի շրջանում'' ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ հետազոտության արդյունքը բացասական կլինի: Սակայն արդեն իսկ այդ շրջանում վարակված մարդը կարող է վարակը փոխանցել ուրիշներին: Ուստի ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ պետք է հետազոտվել հնարավոր վարակման պահից առնվազն 3 ամիս հետո:

- Ովքե՞ր ունեն ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ հետազոտվելու կարիք:

- ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ հետազոտվելու կարիք ունեն նրանք, ովքեր երբևէ դրսևորել են ռիսկային, այսինքն` ՄԻԱՎ-ով վարակմանը նպաստող վարքագիծ. երբևէ օգտագործել կամ շարունակում են օգտագործել թմրամիջոցներ ներարկային ճանապարհով, առանց պահպանակի սեռական հարաբերություններ են ունեցել պատահական զուգընկերների հետ, ունեն որևէ սեռավարակ, ենթարկվել են մաշկի և լորձաթաղանթների ամբողջականության խախտմամբ ուղեկցվող միջամտությունների (դաջում, դակում և այլն)` չախտազերծված կամ կասկածելի մաքրության գործիքներով:

- Ինչու՞ է անհրաժեշտ հետազոտվել ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ:

- ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ հետազոտությունը հնարավորություն կտա վաղ շրջանում ախտորոշել ՄԻԱՎ վարակը, իսկ հիվանդության վաղ ախտորոշումն ու ժամանակին սկսված համապատասխան բուժումը հնարավորություն են տալիս ՄԻԱՎ վարակով հիվանդին երկար ժամանակ պահպանել լավ ինքնազգացողությունն ու ֆիզիկական վիճակը, ինչպես նաև չվարակել հարազատ և սիրելի մարդկանց: Օրինակ. ամուսնու ՄԻԱՎ-ով վարակված լինելու մասին իմացությունը հղի կնոջը հնարավորություն կտա նվազագույնի հասցնել ապագա երեխայի վարակման վտանգը:

Ի դեպ, ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ հետազոտությունը շատ ժամանակ չի պահանջում, ուղեկցվում է նախա և ետթեստային խորհրդատվությամբ, անվճար է, հետազոտվողի ցանկությամբ կարող է կատարվել անանուն: ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ հետազոտության արդյունքները գաղտնի են և առանց հետազոտվողի թույլտվության չեն կարող տրամադրվել այլ անձանց:

- Որտե՞ղ կարելի է հետազոտվել ՄԻԱՎ-ի վերաբերյալ:

-Այդպիսի հետազոտություն անցնելու համար հարկավոր է դիմել ՁԻԱՀ-ի կանխարգելման հանրապետական կենտրոն (ք.Երևան, Ավան, Աճառյան 2) կամ ՄԻԱՎի նկատմամբ կամավոր խորհրդատվություն և հետազոտություն իրականացնող ցանկացած հաստատություն (կանանց կոնսուլտացիաներ, որոշ պոլիկլինիկաներ և այլն):

Կարելի է նաև ստանալ խորհրդատվություն ''Վստահության հեռախոս'' ծառայության միջոցով: ՄԻԱՎ վարակին, անվտանգ սեռական վարքագծին, թմրամոլությանն առնչվող հարցեր կամ խորհրդի կարիք ունեցող յուրաքանչյուր մարդ կարող է զանգահարել 66-01-10 հեռախոսահամարով և ստանալ համապատասխան տեղեկություններ ու խորհրդատվություն:

- Ինչպե՞ս կարելի է խուսափել ՄԻԱՎ-ով վարակվելուց:

- ՄԻԱՎ վարակն այն հիվանդություններից է, որոնց ձեռքբերումը պայմանավորված է հիմնականում մարդկանց վարքագծով և կենսակերպով: Վարակվելուց խուսափելու համար պարզապես անհրաժեշտ է դրսևորել անվտանգ վարքագիծ. զերծ մնալ թըմրամիջոցներ ընդունելուց, օգտագործել մեկանգամյա օգտագործման կամ ախտազերծված ներարկիչներ, ասեղներ, խուսափել պատահական սեռական կապերից կամ մշտապես պահպանակ օգտագործել: Շատերը գիտեն այս մասին, սակայն կյանքը ցույց է տալիս, որ մարդիկ իրենց իմացածը ոչ միշտ են գործնականում կիրառում: Պատճառը հավանաբար այն է, որ մարդկանց մեծամասնությանը ՄԻԱՎ/ ՁԻԱՀ-ի վտանգը անձամբ իրենց պարագայում չափազանց անիրական է թվում: Նրանք ոչ միշտ են հետևում անվտանգ վարքագծի կանոններին` հուսալով, որ վարակն իրենց կշրջանցի: Նման մարդիկ պետք է իմանան, որ ՄԻԱՎ-ով կարելի է վարակվել առանց պահպանակի նույնիսկ մեկ սեռական հարաբերության, թմրամիջոցի ընդամենը մեկ ներարկման հետևանքով: ՄԻԱՎ-ով չվարակվելու համար պատասխանատու և անվտանգ վարքագիծ պետք է դրսևորի յուրաքանչյուր ոք, ով մտահոգված է իր առողջության պահպանմամբ:

- Ինչպե՞ս արդյունավետ պայքարել ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի դեմ:

- ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի դեմ պայքարը պետք է լինի տևական, անընդհատ գործընթաց. այն չի կարող ընդհատվել խոցելի խմբերի համակազմի անընդհատ փոփոխման, մարմնավաճառության, թմրամոլության առկայության, վարքագծի փոփոխման գործընթացի երկարատևության պատճառով: Բազմաթիվ երկրների, նաև Հայաստանի փորձը ցույց է տալիս, որ նպատակաուղղված, համալիր միջոցառումների շնորհիվ հնարավոր է կասեցնել համաճարակի զարգացումը, հասնել ՄԻԱՎի տարածման տեմպերի նվազեցման և կայունացման: Սակայն այդ միջոցառումների արդյունավետության և ձեռք բերված արդյունքների կայունության գլխավոր նախապայմանը դրանց շարունակականության ապահովումը, անհրաժեշտ միջոցների առկայությունը և պետական աջակցության ընդլայնումն է: Այս առումով անգնահատելի է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ին հակազդման ազգային ռազմավարությունների իրականացման հարցում միջազգային կազմակերպությունների աջակցությունը:

Համաճարակի դեմ արդյունավետ պայքարի համար պակաս կարևոր չեն ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով ապրողների նկատմամբ հանդուրժողական, հակախտրական վերաբերմունքի ձևավորումը, նաև կանխարգելման միջոցների, բուժման, խնամքի և աջակցության համընդհանուր հասանելիության ապահովումը, ինչը պարտավորվել են իրականացնել ՄԱԿ-ի անդամ երկրները մինչև 2010 թ.:

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի արմատական բուժում, նաև պատվաստանյութ այս հիվանդության դեմ դեռևս չկա: Պայքարի գլխավոր ուղղությունը շարունակում է մնալ կանխարգելումը, որի արդյունավետությունը կախված բոլոր մակարդակներում խնդրի կարևորության գիտակցումից, յուրաքանչյուրիս պատասխանատու վարք ագծից: Հետևաբար ՁԻԱՀ-ի դեմ պայքարը յուրաքանչյուրի խնդիրն է:

ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի խնդիրն արդիական է նաև մեր հանրապետության համար: Հայաստանի Հանրապետությունում մարդու իմունային անբավարարության վիրուսով վարակվածության դեպքերի արձանագրումը սկսվել է 1988 թ.: 2007 թ. մարտի 31-ի դրությամբ ՀՀ քաղաքացիների շրջանում գրանցվել է ՄԻԱՎ վարակի 448 դեպք: ՄԻԱՎ վարակով հիվանդների ընդհանուր կազմում գերակշռում են արական սեռի ներկայացուցիչներըª 342 մարդ, իգական սեռի ներկայացուցիչների մոտ արձանագրվել է վարակի 106 դեպք: ՄԻԱՎ վարակի 9 դեպք է արձանագրվել երեխաների մոտ: Հայաստանի Հանրապետությունում ՄԻԱՎ վարակի փոխանցման հիմնական ուղիներն են թմրամիջոցների ներարկային օգտագործման միջոցով վարակումը (51,3%) և հետերոսեքսուալ ճանապարհը (41,3%): Սրանցից բացի արձանագրվել են մորից երեխային, արյան և հոմոսեքսուալ ճանապարհներով ՄԻԱՎ վարակի փոխանցման դեպքեր: ՄԻԱՎ վարակով հիվանդներից 164-ի մոտ ախտորոշվել է ՁԻԱՀ: Համաճարակի սկզբից գրանցվել է ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ով հիվանդների մահվան 104 դեպք: ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի իրավիճակի գնահատումը վկայում է, որ հաշվարկային տվյալներով հանրապետությունում կա 2800 ՄԻԱՎ վարակ ունեցող մարդ:

ԱՆՎՏԱՆԳ ՎԱՐՔԱԳԻԾԸ ՄԻԱՎ-ՈՎ ՉՎԱՐԱԿՎԵԼՈՒ ԿԱՐԵՎՈՐ ՆԱԽԱՊԱՅՄԱՆՆԵՐԻՑ Է

XX դարի վերջին տասնամյակներին ի հայտ եկած ձեռքբերովի իմունային անբավարարության համախտանիշը (ՁԻԱՀ) նոր հազարամյակի հիմնական մարտահրավերներից է: Առաջին անգամ արձանագրվելով 1981 թ. ԱՄՆ-ում` այսօր ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը տարածվել է բոլոր մայրցամաքներում և աշխարհի բոլոր երկրներում` վերաճելով գլոբալ համաճարակիª պանդեմիայի: 2006 թ. դեկտեմբերի դրությամբ աշխարհում ապրում է մոտ 40 մլն ՄԻԱՎ վարակով հիվանդ: Համաճարակն արդեն խլել է ավելի քան 25 մլն մարդկային կյանք:

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ